Spory

realizm (stosunek rzeczy do umysłu)

trzeźwe i obiektywne ocenianie rzeczywistości. Jest wynikiem rozumowania i doświadczenia. Uznaje istnienie rzeczywistości niezależnej od aktów świadomości oraz poznawalność przedmiotów zewnętrznych względem poznającego podmiotu.

idealizm (stosunek rzeczy do umysłu)

świat dostępny ludzkim zmysłom nie jest całością rzeczywistości. Prócz tego wymiaru poznawczego istnieją również byty niematerialne, które są wieczne i niezmienne. Są one dostępne człowiekowi poprzez poznanie drogą rozumowania.

monizm (o różnorodności bytu)

uznaje naturę wszelkiego bytu za jednorodną: materialną, duchową lub materialno duchową.

pluralizm (o różnorodności bytu)

rzeczywistość składa się z bytów różnorakich, niesprowadzaonych do wspólnego mianownika.

materializm (o podłoże rzeczywistości)

istnieje tylko materia

hylemorfizm (o podłoże rzeczywistości)

każdy byt jest ukonstytuowany przez materię pierwszą i formę substancjalną. Przechodzenie jednej substancji w inne.

spirytualizm (o podłoże rzeczywistości)

jeden z kierunków monizmu. W świecie rzeczywistym istnieją tylko substancje duchowe (duszę)

nominalizm (o uniwersalia lub powszechniki)

odmawia realnego istnienia pojęć ogólnych (uniwersalia). Każdemu pojęciu odpowiadają jednostkowe konkretne przedmioty, czyli desygnaty.

platonizm (o uniwersalia lub powszechniki)

opieranie się na poglądach Platona

determinizm (o przyczynowość)

wszystkie zdarzenia są połączone związkiem przyczynowo-skutkowym

indeterminizm (o przyczynowość)

związek między przyczyną a skutkiem w przyrodzie nie jest ścisły. Dopuszcza istnienie przypadku i neguje możliwość przewidywania zdarzeń późniejszych na podstawie wcześniejszych.

empiryzm (o źródła poznania)

źródłem ludzkiego poznania są wyłącznie lub przede wszystkim bodźce zmysłowe, a wszelkie idee są wtórne.

aposterioryzm (o źródła poznania)

prawdziwe poznanie zawsze opiera się na doświadczeniu lub dochodzi do skutku po doświadczeniu, a dla swego uzasadnienia wymaga odwołania się do doświadczenia, które przesądza o prawdziwości wiedzy, zwłaszcza naukowej

aprioryzm (o źródła poznania)

istnieje wiedza aprioryczna niezależna od doświadczenia (a priori) i je warunkująca

racjonalizm (o wolę rozumu w poznaniu)

akcentuje rolę rozumu w zdobywaniu wiedzy

irracjonalizm (o rolę rozumu w poznaniu)

rzeczywistości nie da się poznać w racjonalny sposób, przypisuje wartość poza rozumowym środkom poznawczym

sceptycyzm (o możliwość zdobycia wiedzy pewnej)

człowiek nie może poznać prawdy

hipotetyzm (o możliwości zdobycia wiedzy pewnej)

rozwój wiedzy polega na stawianiu hipotez i budowaniu teorii oraz na dedukcyjnym wyprowadzaniu wniosków, które porównuję się z wynikami eksperymentów i obserwacji. Bliższą prawdy jest ta teoria, która ma więcej prawdziwości sprawdzonych empirycznie.

dogmatyzm (o możliwości zdobycia wiedzy pewnej)

bezkrytyczne przyjmowanie danych twierdzeń jako prawdy, bez wątpliwości i weryfikacji. Przeciwieństwo sceptycyzmu.

klasyczna koncepcja prawdy (o naturę i kryteria prawdy)

zgodność, adekwatność treści sądu z rzeczywistym stanem rzeczy, którego ten sąd dotyczy.

koherencyjna koncepcja prawdy (o naturę i kryterium prawdy)

prawdziwe jest to co jest wewnętrznie spójne

pragmatyczna koncepcja prawdy (o naturę i kryterium prawdy)

użyteczność stanowi kryterium prawdziwości sądu i pojęć

naturalizm (o istotę człowieka)

istnieje wyłącznie rzeczywistość materiala (natura), czasoprzestrzenna, bez zewnętrznej racji istnienia. Rzeczywistość duchową albo nie istnieje albo jest sprowadzana do natury (materii). Naturalizm tłumaczy całość zjawisk działaniem praw przyrody.

redukcjonizm biologiczny (o istotę człowieka)

sprowadzenie (redukcja) w opisie ludzkich działań społecznych i kulturowych do mechanicznych (bezrefleksyjnych) efektów zjawisk biologicznych.

antyrealizm (o istotę człowieka)

świat zewnętrzny niezależny od podmiotu poznającego nie istnieje, a przynajmniej jest zupełnie inny niż podmiotowi poznającemu się wydaje.

dualizm (o relację umysł-ciało)

przyjęcie istnienia 2 niesprowadzaonych do siebie czynników. Są 2 substancje umysł i ciało.

moznim materialistyczny (o relację umysł-ciało)

natura wszelkiego bytu jest jednorodna; materialna

libertarianizm (o wolność woli)

wolność jednostki nadrzędną wartością, niechęć do władzy odgórnej

fatalizm (o wolności woli)

wiara w przeznaczenie, nieuchronność przyszłości. Przyszłość jest już ustalona przez siły wyższe i nie może być zmieniona przez działania człowieka.

kompatybilizm (o wolność woli)

wolna wola i determinizm są ideami zgodnymi, tak że da się wierzyć w jedno i w drugie bez popadania w logiczną niespójność.

mortalizm (o życie po śmierci biologicznej)

kresem ludzkiego życia jest śmierć biologiczna

immortalizm (o życie po śmierci biologicznej)

życie, które nigdy się nie kończy, wieczna obecność

relatywizm (o naturę wartości lub powinności moralnych)

prawdziwość wypowiedzi można oceniać wyłącznie w kontekście systemu, w którym są one wypowiadane. Nie istnieją zdania niosące absolutną treść. Prawdziwość dowolnego sądu zależy od przyjętych założeń, poglądów.

absolutyzm (o naturę wartości lub powinności moralnych)

prawda (absolutyzm w teorii prawdy), dobro (absolutyzm etyczny), piękno (absolutyzm estetyczny) stanowią odrębne kategorie rzeczywistości o charakterze absolutnym i niezmiennym, obowiązującym zawsze i wszędzie, niezależnie od subiektywnych nastawień

uniwersalizm (o naturę wartości lub powinności moralnych)

wyższość i dominację całości nad częściami, ogółu nad jednostkami

subiektywizm (o naturę wartości lub powinności moralnych)

poznanie i moralność zależy od właściwości umysłu ludzkiego i jego sposobu odczuwania. Stronniczość, kierowanie się osobistymi upodobaniami, uprzedzeniami i pragnieniami w ocenie faktów i jako miernik dobra i zła.

obiektywizm (o naturę wartości lub powinności moralnych)

przedmiot poznania i osądu istnieje poza podmiotem. Bezstronność, postawa wolna od przesądów i uprzedzeń.

utylitaryzm/konsekwencjonalizm(o sposób formułowania i uzasadniania ocen moralnych)

to co jest użyteczne jest dobre, a miarą postępowania jest użyteczność jego skutków. Obowiązuje zasada słuszności, czyli postępowanie jest słuszne, jeśli prowadzi do uzyskania jak największej ilości szczęścia i jak najmniej nieszczęścia.

deotologizm kantowski/non konsekwencjonalizm (o sposób formułowania i uzasadniania ocen moralnych)

Kant sformułował je w formie imperatywu kategorycznego. Deontologia zakłada, że cel nie uświęca środków i człowiek powinien skupiać się na tym, by samemu przestrzegać norm moralnych.

autonomizm (o źródło moralnych zobowiązań)

możliwość stanowienia norm samemu sobie. Niezależność, samorządność, dotyczy zarówno zbiorowości jak i jednostki. Niezależność od innych norm niż własne sumienie.

heteronomizm (o źródło moralnych zobowiązań)

poddawanie się przyjęciu norm ustalonych przez innych ludzi

teizm (o istnienie absolutu)

wiara w Boga jedynego, osobowego, transcendentnego, będącego stwórcą świata i ludzi oraz sprawującego opiekę nad światem

ateizm (o istnienie absolutu)

brak wiary w istnienie jednego, bądź wielu bogów

deizm (o istnienie absolutu)

racjonalnie można uzasadnić jedynie istnienie boga bezosobowego, będącego konstruktorem świata rozumianego jako mechanizm oraz źródłem praw, według których ten mechanizm działa. Tak rozumiany bóg nie ingeruje w stworzony świat.

panteizm (o istnienie absolutu)

utożsamianie wszystkiegi z bogiem lub absolutem. Neguje istnienie boga osobowego, głosi zaś przenikanie absolutu we wszystkie substancje jakie istnieją. Jedność oraz żywość wszechświata i świata materialnego.

agnostycyzm (o istnienie absolutu)

obecnie niemożliwe jest całkowite poznanie rzeczywistości. Niemożliwość dowiedzenia się, czy bóg jest, czy też nie.

koncepcja pitagorejska (o istotę piękna)

piękno polega na doskonałej strukturze, wynikającej z proporcji części, harmonijnego ich układu. Jest cechą obiektywną.

indywidualizm (o naturę społeczeństwa)

jednostka ludzka uznawana jest za najwyższe dobro

kolektywizm (o naturę społeczeństwa)

traktowanie wspólnot, grup i zbiorowości jako elementarne jednostki społeczne

koncepcja umowy społecznej (o genezę państwa)

zbiór wielu różnych teorii, których tematem są umowy dorozumiane, przy pomocy których ludzie tworzą narody i utrzymują porządek społeczny. Legalna władza państwowa musi wywodzić się od zgody społeczeństwa.

koncepcja samorzutnej ewolucji/ewolucjonizm (o genezę państwa)

zbiór teorii opisujących ewolucję społeczeństwa, które przechodzi przez poszczególne etapy podczas rozwoju społecznego

liberalizm kulturowy (o naczelne wartości życia społecznego)

wolność jest nadrzędną wartością. Ma charakter indywidualistyczny. Cenione są również wartości demokratyczne i prawa obywatelskie.

konserwatyzm (o naczelne wartości życia społecznego)

obrona porządku społecznego oraz umacnianie tradycyjnych wartości, takich jak religia, naród, rodzina, hierarchia, autorytet

pozytywizm prawniczy (o podstawy prawa stanowionego)

pozytywizm prawniczy w połączeniu z marksizmem stał się podstawową doktryną prawną w krajach komunistycznych

teoria prawa naturalnego (o podstawy prawa stanowionego)

fora prawa natury w filozofii stoickiej, posiada treść dyktowaną przez naturę człowieka, będącą jego źródłem. Z postulatu życia zgodnego z naturą wyprowadzono naturalnoprawny obowiązek człowieka do postępowania zgodnego z rozumem.