Nowe słowa

prakseologia

teoria sprawnego działania; jest dziedziną badań naukowych dotyczących wszelkiego celowego działania ludzkiego

a priori

łac. „z góry”, „uprzedzając fakty”, „z założenia

wenerować

szanować, poważać

kazuistyka

rozstrzyganie, w poszczególnym wypadku i przy danych okolicznościach, moralnych lub prawnych wątpliwości, jakie się nasuwają przy zbiegu sprzecznych obowiązków

walidacja

proces potwierdzania, że dany akt prawny, umowa lub decyzja spełniają określone wymogi formalne i materialne, co pozwala na ich uznanie za ważne i skuteczne w systemie prawnym

proweniencja

pochodzenie jakichś zjawisk lub osób

petryfikacja

utrwalenie (się) czegoś w określonej formie niepodatnej na zmiany

promulgacja

ogłoszenie aktu normatywnego

immisja

działanie właściciela nieruchomości na własnym gruncie, którego skutki odczuwalne są na gruncie sąsiedzkim.

heteronomia

podleganie normom, których się samemu nie ustanowiło.

egzemplifikacja

zilustrowanie czegoś przykładami

rudymentarny

elementarny, podstawowy lub zanikający, szczątkowy

aksjomat

w logice: założenie, które przyjmuje się bez dowodu w systemie dedukcyjnym

ekwiwokacja

błąd logiczny polegający na użyciu w jednej wypowiedzi terminu w dwu różnych znaczeniach

konwergencja

zbieżność; też: powstawanie zbieżności; występowanie podobnych cech u organizmów niespokrewnionych ze sobą, a żyjących w zbliżonych warunkach

tetralogia

cykl czterech utworów artystycznych

komeraże

złośliwe plotki, intrygi lub nieporozumienia

apologetyczny

broniący przed zarzutami, usprawiedliwiający, a zarazem pochwalny

ekwiwalent

rzecz równa innej wartością

dykteryjka

krótkie, zabawne opowiadanie

trawestacja

przeróbka czyjejś wypowiedzi, jakiegoś wątku, utworu literackiego, muzycznego itp.; też: utwór będący taką przeróbką

peremptoryjny

stanowczy, ostateczny

kontestacja

kwestionowanie, sprzeciw

reguły intertemporalne

zasady, które określają, które przepisy prawne (nowe czy stare) mają zastosowanie w konkretnej sytuacji

prestidigitator

artysta cyrkowy pokazujący sztuki polegające na zręczności i robiące wrażenie magicznych

pompatyczny

z dezaprobatą: przesadnie wystawny, uroczysty i ceremonialny lub zachowujący się z nadmierną powagą i podniosłością

paruzja

zapowiadany przez proroków powrót Chrystusa na świat w chwale pod koniec dziejów

status quo ante

poprzedni/dawniejszy stan rzeczy

eskapizm

ucieczka, oderwanie się od rzeczywistości i od problemów z nią związanych

antecedencje

zdarzenia, okoliczności poprzedzające jakiś fakt, konieczny do jego zrozumienia

moralitet

utwór literacki, spektakl lub film, który niesie przesłanie moralne

mierzchnąć

tracić blask, gasnąć, pogrążać się w mroku, słabnąć, upadać

efemeryczny

szybko przemijający, ulotny; istniejący krótko i przemijający bez pozostawienia wpływu

fanfaronada

przechwalanie lub popisywanie się swoją odwagą

transcendencja

istnienie poza granicami bytu lub poza granicami ludzkiego poznania

łoskot

głuchy odgłos powstający przy uderzaniu o siebie ciężkich przedmiotów

refutacja

obalenie dowodów strony przeciwnej lub odparcie czyichś zarzutów; też: pismo o takiej treści

antologia

zbiór wybranych utworów literackich, muzycznych lub filmowych, zgromadzonych i zazwyczaj publikowanych razem, często powiązanych wspólną tematyką, gatunkiem lub autorem

amfibolia (lub dwuznaczność) składniowa

wada budowy zdania, która prowadzi do wieloznaczności jego interpretacji

teleologia

teoria, według której wyjaśnieniem wszelkich zjawisk i procesów zachodzących w naturze i społeczeństwie jest to, że zmierzają one do jakiegoś celu

kontraktualizm

inaczej umowa społeczna

antypodyczny

kompletnie przeciwstawny

piwotalny

ktoś, kto nie ma samodzielnej władzy, ale wchodzi w koalicję z prawie każdą opcją polityczną

ruja i porubstwo

coś niemoralnego i gorszącego

epifenomen

zjawisko (fenomen) wtórne, współwystępujące ze zjawiskiem podstawowym, lecz nie wywierające istotnego wpływu na jego przebieg

deprywacja

ciągłe niezaspokojenie jakiejś potrzeby biologicznej, bądź psychologicznej (częściej)

deterioracja

spadek wartości, jakości, sprawności lub wydolności czegoś

pleonazm (lub pleonazja)

błąd językowy polegający na użyciu w wypowiedzi słów, które znaczą to samo lub prawie to samo (tzw. masło maślane)

imponderabilia

rzeczy nieuchwytne i niedające się dokładnie zmierzyć lub obliczyć, mogące jednak wywierać wpływ na jakieś sprawy

cyganeria artystyczna (lub bohema)

środowisko artystyczne, którego członkowie spędzają czas na wspólnych zabawach i tworzeniu, demonstrując pogardę dla konwenansów, norm społecznych i materializmu

inercja

bierne poddawanie się czemuś

egzaltacja

przesadne okazywanie uczuć i emocji

synekdocha

figura stylistyczna polegająca na zastąpieniu nazwy całości lub ogółu przedmiotów nazwą części lub jednego przedmiotu

dialektyzacja (gwaryzacja)

wprowadzanie do tekstu elementów charakterystycznych dla danego dialektu (gwary),

agalma

kultowy wizerunek bóstwa lub poświęcony mu dar

prefiguracja

to, co ze względu na pewne cechy wspólne można uznać za zapowiedź kogoś lub czegoś, co zaistniało później

dependencja

zależność od czegoś lub kogoś

holizm

filozoficzne i naukowe podejście, które zakłada, że rzeczywistość jest całością, a nie tylko sumą jej poszczególnych części

artefakt

wytwór ręki ludzkiej, każdy przedmiot wykonany lub zmodyfikowany przez człowieka, a następnie odkryty w wyniku badań archeologicznych

diachronia

badanie zmian językowych zachodzących w czasie

katatonia

zespół zaburzeń psychicznych występujący głównie w schizofrenii, objawiający się zahamowaniem ruchu lub gwałtownymi ruchami

uwiąd

stopniowy zanik tkanek i narządów lub obniżenie się ich sprawności albo stopniowy zanik aktywności w jakiejś dziedzinie życia

amalgamat

stop metalu z rtęcią albo mieszanina różnych elementów

fantom

zjawa, model anatomiczny przedstawiający jakiś narząd lub sylwetkę człowieka albo odczuwanie bólu, swędzenia w miejscu po amputowanej kończynie lub jej części

apoteoza

wywyższenie, uwielbienie, gloryfikacja kogoś lub czegoś, przedstawienie w sposób wyidealizowany, często do rangi bóstwa

aprecjacja

wzrost wartości towaru lub dobra

panaceum

domniemany środek leczniczy przeciw wszystkim chorobom

temporalny

czasowy

tour de force

wyczyn, majstersztyk, osiągnięcie, popis siły

agronomia

nauka o rolnictwie

nomad

człowiek niemający stałego miejsca zamieszkania, przebywający gdzieś tymczasowo, często w złych warunkach

eunuch

wykastrowany mężczyzna lub chłopiec

à rebours

na odwrót niż zwykle

ex nihilo

z niczego

remedium

lekarstwo, środek zaradczy

neurotyczność

skłonność do przeżywania negatywnych emocji, takich jak lęk, stres, smutek, poczucie winy, a także trudnościami w radzeniu sobie z sytuacjami stresowymi

dystynkcja

wytworność i elegancja w sposobie bycia albo cecha odróżniająca

symbioza

współistnienie; bliskie współżycie dwóch różnych gatunków organizmów, które przynosi korzyści przynajmniej jednemu z nich

deprecjacja

spadek wartości danego dobra lub waluty w stosunku do innej waluty

ignoramus et ignorabimus

nie wiemy i nie będziemy wiedzieć

wcale

partykuła podkreślająca, że wyrażony w zdaniu sąd zaprzeczony mówiący uważa za prawdziwy, wbrew przypuszczeniom, że mogłoby być inaczej

propinacja

wyłączne prawo właściciela dóbr ziemskich do produkcji i sprzedaży alkoholu w obrębie jego dóbr oraz sprowadzania ich oraz czerpania z nich korzyści

residuum

pozostałość

atawizm

regresja ewolucyjna; powrót lub odtworzenie u danego organizmu cechy, która była obecna u jego odległych przodków, a nie ujawniała się przez wiele pokoleń

gros

na wielką skalę, w całości

komprador

w krajach kolonialnych: miejscowy kupiec, pośredniczący w handlu z metropolią, później członek zamożnej burżuazji

drenować

powodować uszczuplenie czyichś zasobów finansowych lub innych dóbr

zwornik

coś, co spaja jakieś elementy

eksplikacja

wyjaśnianie, tłumaczenie

naddeterminacja

stan, w którym dane zjawisko, wynik lub proces jest jednocześnie uwarunkowany przez nadmierną liczbę różnych przyczyn lub czynników

logocentryzm

traktowanie słów i języka jako podstawowego sposobu ujmowania rzeczywistości, charakterystyczne zwłaszcza dla umysłowości Zachodu

avant la lettre

przed nazwaniem

-infra

pierwszy człon wyrazów złożonych mający znaczenie: poniżej, późniejszy, wewnątrz

butwieć

rozkładać się pod wpływem wilgoci i powietrza

homogeniczny

jednorodny

heterogeniczny

różnorodność

ścibolić (ścibić)

szyć lub pisać coś długo, pracowicie, często niezręcznie; wykonywać jakąkolwiek ręczną pracę w taki sposób

persyflaż

szyderstwo zamaskowane pozorami uprzejmości lub utwór literacki, w którym autor, stosując ironię, świadome naśladuje styl jakiegoś twórcy

sprzedawać zboże na pniu

sprzedać zboże przed żniwami, jeszcze zanim zostanie ono zżęte, czyli od razu i bez zwłoki

par excellence

„w całym tego słowa znaczeniu” lub „w najwyższym stopniu” (dosłownie: „przez doskonałość”)

atrofia

zanikanie tkanek lub organów; zanik

panegiryk

uroczysty, przesadnie pochwalny tekst sławiący jakąś osobę, czyn lub wydarzenie

translacja

tłumaczenie

autarkia

samowystarczalność np. gospodarcza

tromtadracja

krzykliwe, efekciarskie przedstawianie jakichś poglądów lub wzniosłych haseł pozbawionych treści

gospodarka intensywna

gospodarka, która stawia na wysokie nakłady pracy lub kapitału na jednostkę powierzchni, co prowadzi do wysokiej wydajności, masowej produkcji i wykorzystania nowoczesnych technologii

gospodarka ekstensywna

gospodarka, która charakteryzuje się niskimi nakładami na jednostkę powierzchni, zwiększaniem produkcji poprzez powiększanie areału, co skutkuje niską wydajnością, tradycyjnymi metodami i ograniczonym użyciem środków produkcji

cykl Kondratiewa

długookresowy cykl koniunkturalny trwający 45-60 lat, charakteryzujący się systematycznymi zmianami w aktywności gospodarczej (fazy: ożywienie, szczyt, kryzys i recesja)

internalizacja

proces przyswajania zewnętrznych norm, wartości i przekonań, które stają się częścią wewnętrznego systemu jednostki

eksternalizacja

proces uzewnętrzniania wewnętrznych stanów, myśli lub emocji na zewnątrz, często w postaci zachowań skierowanych do otoczenia

kwantyfikacja

proces przekształcania cech lub zjawisk w dane liczbowe, czyli ilościowe ujmowanie tego, co wcześniej było opisowe

analog (analogon)

rzecz lub pojęcie odpowiadające innemu

koekwacja

zrównanie, głównie podatków lub praw, powinności

konsekracja

uroczyste poświęcenie

emfaza

przesadna emocjonalność wypowiedzi lub nacisk położony na pewne zdania, wyrazy lub sylaby, uwydatniający ich znaczenie

aporia

ciągle aktualne zagadnienie filozoficzne, domagające się nieustannego przemyśliwania od nowa przez kolejne pokolenia filozofów

ordynacja rodowa (fideikomis familijny)

majątek ziemski rządzący się swoimi własnymi prawami dotyczącymi dziedziczenia, posiadający swój własny statut (akt fundacyjny), zapobiegający rozdrobnieniu dóbr

szuba

obszerne okrycie wierzchnie, używane na obszarze Rzeczypospolitej w okresie od XV do XVII wieku

pajdokracja

forma rządów, w której władzę sprawują osoby nieletnie, niedojrzałe i niedoświadczone

gerontokracja

w niektórych państwach starożytnej Grecji (m.in. w Sparcie) sprawowanie władzy przez radę starców (gerontów); pot. ustrój państwowy oparty na rządach ludzi w wieku podeszłym

kleptokracja

dosłownie „władza złodziei”; forma władzy ze skorumpowanymi władcami, wykorzystującymi bogactwa naturalne kosztem mieszkańców w celu defraudowania funduszy państwowych oraz poszerzania osobistego bogactwa

plutokracja

system sprawowania rządów, w którym podstawową zasadą władzy jest bogactwo

scjentokracja

ustrój, w którym decyzje polityczne oparte są bezpośrednio na wiedzy naukowej

technokracja

koncepcja ustroju społecznego, w którym władzę sprawowaliby technicy, eksperci, organizatorzy i kierownicy produkcji

apelatywizacja

proces znaczeniowy polegający na tym, że nazwa własna, jednostkowa, staje się wyrazem pospolitym, nazywającym całą klasę zjawisk, przedmiotów, osób itd.

żyrant

osoba poręczająca za kogoś spłatę pożyczki

bigoteria (lub dewocja)

pobożność, gorliwość w zachowaniach religijnych

serwilizm

bezkrytyczne podporządkowanie, niewolnicza służalczość

presumpcja

uznanie czegoś za fakt na podstawie powiązanych, ustalonych wcześniej faktów

pean

wypowiedź będąca wyrazem zachwytu i uwielbienia

konstatacja

stwierdzenie faktu, ustalenie czegoś jako pewne na podstawie obserwacji lub innych danych

stratyfikacja

wyróżnienie warstw w społeczeństwie według różnych kryteriów; też po prostu warstwowy układ czegoś

reguła Pareto

znana jako zasada 80/20 i głosi, że w wielu przypadkach około 80% rezultatów wynika z 20% przyczyn

agonistyczny

związany z walką lub rywalizacją

rewindykacja

odzyskiwanie utraconej własności lub prawa do czegoś na drodze sądowej

liminalny

stan zawieszenia, pośredni, przejściowy, który znajduje się pomiędzy dwoma różnymi formami lub etapami

anekumena

obszar niezamieszkany na stałe przez człowieka i niewykorzystywany gospodarczo

praxis

praktyka

liberum rumpo

praktyka stosowania liberum veto, która w praktyce oznaczała "zrywanie" obrad

kateksja

psychoanalityczne pojęcie oznaczające inwestycję energii psychicznej (libido) w obiekt, którym może być osoba, rzecz, idea lub czynność, w celu zaspokojenia popędów

paradygmat

przyjęty sposób widzenia rzeczywistości w danej dziedzinie, doktrynie itp.

lumpenproletariat

zdeklasowana warstwa osób znajdujących się na marginesie społecznym w społeczeństwie kapitalistycznym

akceleracja

przyspieszenie, skrócenie czasu trwania zjawisk, procesów itp.

etiologia

nauka zajmująca się przyczynami powstawania zjawisk, procesów i faktów

pitrasić

potoczne określenie na gotowanie lub przyrządzanie jedzenia

superfluum

nadmiar, zbędność lub zbyteczność

de lege lata

obowiązujące prawo

bon mot

krótkie, dowcipne opowiadanie, anegdota lub powiedzenie, zbliżone do przysłowia

sfragistyka

nauka o pieczęciach i ich historii

obediencja

posłuszeństwo, podporządkowanie się władzy

serwilizm

postawa nadmiernego podporządkowania się, uległości

wolumin

objętość książki, tom

almanach

rocznik, zbiór informacji i danych na dany rok

minuskuła

mała, drobna litera alfabetu

majuskuła

wielka litera alfabetu

konterfekt

portret, wizerunek osoby

idolatria

bałwochwalstwo, uwielbienie przedmiotów lub osób w sposób nadmierny

arywizm

przekonanie o wyższości jednej grupy etnicznej nad innymi

dezynwoltura

brak skrupulatności, swoboda w zachowaniu

eklektyczny

łączący różne style, idee lub wpływy

ex ante

przed wystąpieniem zdarzenia, przewidywane

ex post

po wystąpieniu zdarzenia, ocena retrospektywna

ex nihilo

z niczego, bez uprzednich zasobów

nihil fit

nic się nie dzieje, brak skutków

ultra vires

działanie wykraczające poza uprawnienia

de lege ferenda

zgodnie z proponowanymi zmianami prawa

krakowskim targiem

w sposób niejednoznaczny, w wyniku kompromisu

synoptyk

osoba opracowująca prognozy meteorologiczne

felczer

osoba wykonująca podstawowe zabiegi medyczne, ale niebędąca lekarzem

kohezja

spójność, wewnętrzna zgodność

osnowa

główny, nośny element w tkaninie

tribalizm

lojalność wobec własnej grupy plemiennej, etnicznej

próbnik

narzędzie do badania jakości materiału

in fraudem legis

w celu obejścia prawa

przepisy dyspozytywne

przepisy prawne, które strony mogą modyfikować lub zmieniać w umowie